LINH KÊ - QUÝ KÊ

Thư hùng kê: Gà có một chân đen một chân trắng, hay một chân vàng một chân xanh… Tóm lại là hai chân, mỗi chân một màu riêng biệt. Lão kê thần đồng: gà có cái đầu xem rất già, trái lại thân còn tơ. Lục đinh: Gà có sáu cựa tất cả. Độc long: Từ trứng sinh ra, gà chỉ có một mắt. Song sinh: Từ trứng nở ra hai con gà trống, gà này khi ra trường đá, cần mang cả hai anh em, dù chỉ một con đá, còn một con đứng ở ngoài, cất tiếng gáy trợ lực, dứt độ trong chớp nhoáng. Hắc thiệt: Gà lưỡi đen, hoặc có bớt đen hay xanh. Lưỡng thiệt: Gà có lưỡi chẻ đôi. Gà ma: Gà này biết lượng sức, nếu nó chịu đá là thắng trăm phần trăm, bằng không, dù một cẳng nó cũng không đá. Nó chẳng có gì đặc biệt ngoài cái tánh đó. Trữ thực tả: Gà có bầu diều nằm bên trái. Gà túc: Đụng đến gà này, nó kêu túc túc rất giòn tai, đang đá đến giờ vô nước, nó vẫn kêu túc túc, còn gọi là gà kêu con. Gà ngọc: Ban đêm nó gáy, thấy trong miệng có ánh sáng. Tử mỵ: Ban đêm ngủ như chết, đầu đặt sát đất. Tử mỵ trường: Gà này ra trường thụt đầu thụt cổ, khép tướng, tựa như gà cú rủ, nước da tái nhợt. Mỵ khất: Đêm, gà ngủ tướng rất thảm thiết, đáng thương, bỏ đầu vào cánh lại rớt ra, chống mỏ xuống đất. Gà cúp: Gà không có phao câu, cũng chẳng có lông đuôi. Đoản thiệt: Lưỡi gà bị thụt vào sâu không nhìn thấy, hoặc lưỡi bị cắt ngang, còn gọi là gà lưỡi rùa, miệng có mùi hôi thối. Lưỡng hậu: Gà có hai phao câu, hoặc hai bình dầu. Phản vỹ: Lông đuôi có ba sợi quăn như tóc uốn(lông tơ). Lông voi: Lông đuôi hoặc cánh có một cái cứng như lông nhím. Giáp cần: Gà có một vảy lớn trên cần cổ. Địa giáp: Gà có một vảy lớn dưới chậu. Thế kê:  Gọi là gà thế, đầu gà được chia rõ với cần cổ. Gà ô chân trắng cựa đen: hoặc gà ô chân vàng cựa đen, mỏ đen. Cuồng kê: Gà có đôi mắt lửa, tròng đen là xanh, đôi mắt đổi màu tùy lúc. Móng rồng: Đôi ngón nội cong vòng vào giữa, còn gọi là bán nguyệt nội, nếu được vảy xếp xô lên, cạnh sắc bén từ ngón đến quản thì càng tốt, gọi là vảy rồng. Lắc mặt: Lúc nào đầu gà cũng lắc, cũng rảy. Né lồng:  Gà hay né tất cả đồ vật khi đi ngang. Điển hình là nhốt gà trong bội thì gà né bội. Bốc muối (hốt cát): Khi đi, đôi chân đưa cao, toàn thể ngón chân nắm chặt lại. Nhất thời hốt cát vãi ra, Nhì thời lắc mặt, thứ ba né lồng. Gà nhím: Gà ngủ, toàn thể bộ lông dựng đứng như lông nhím. Gà cò: Gà ngủ đứng bằng một chân. Quái kê: Gà ngủ một mắt nhắm một mắt mở. Gà nước ròng: Gà này chỉ trổ tài vào giờ nước sông lớn. Gà sinh thế: Khi giáp chiến, gà này tự nó sinh ra những thế đá độc địa, dùng thế này không xong, trổ thế khác, cứ như vậy, nó ra nhiều thế khác nhau, cho đến khi nào địch thủ bỏ chạy hoặc chết, gà này khó thua. (theo Vương Hồng Sển)

LAI TẠO VÀ CHỌN MÁI NHÁNH

CHỌN MÁI NHÁNH

(Sưu tầm)

Phương pháp lai tạo truyền thống

Trong bài này, chúng ta sẽ tóm lược phương pháp lai tạo truyền thống tức phương pháp lai tạo gà nòi, gà đòn mà dân gian vẫn áp dụng trong hàng trăm năm qua.

Công thức lai tạo: MÁI BỔN x TRỐNG HAY

Mái bổn

*Mái bổn là mái có những đặc điểm mà chúng ta mong muốn lưu truyền cho đời sau, chẳng hạn gan lỳ, lối đá…

*Để tạo mái bổn từ mái nòi rặt, chúng ta vẫn áp dụng công thức trên, kết hợp với việc tuyển chọn qua nhiều đời, thường từ 3 đến 4 đời. Nếu đời sau cùng gà trống đá hay thì gà mái cùng bầy được tuyển làm mái bổn.

*Một khi đã có mái bổn, vẫn áp dụng công thức trên để tạo gà đá trường. Thường mái bổn được giữ xài trong 4-5 năm.

*Khi lứa mái bổn này đã già, trong các bầy con, lứa nào đá xuất sắc nhất thì gà mái cùng bầy sẽ được giữ lại làm mái bổn mới. Lứa mái này tuy vẫn giữ được những nét cơ bản của lứa mái cũ, nhưng dẫu sao vẫn có đôi chút khác biệt. Nếu lọc lựa không cẩn thận thì qua nhiều đời, sự khác biệt sẽ càng tăng đi đến chỗ… mất bổn. Mất bổn ở đây có hai nghĩa: suy giảm chất lượng hoặc mất đi lối đá cũ. Đây là điều vẫn xảy ra trên thực tế.

*Một nhà lai tạo có thể giữ nhiều bổn mái được tuyển lựa từ các vùng khác nhau.

Trống hay

*Trống hay là trống ăn nhiều độ, hoặc có lối đá xuất sắc, hoặc có khi là gà tơ chưa đá độ nhưng xuất phát từ một bổn rất hay. Đương nhiên các đặc điểm về hình thể và vi vảy cũng được xét đến.

*Trống hay cũng có khi là trống có những đặc điểm mà nhà lai tạo thấy phù hợp với bổn mái của mình, chẳng hạn như lối đá. Có người kiên trì sưu tầm trong nhiều đời những con trống hay có cùng một lối đá.

*Trống không được phép cận huyết với mái bổn. Thường thì nhà lai tạo sẽ kiếm từ nơi khác, xa địa phương để tránh cận huyết.

Trích sách "Phong lưu cũ mới" của Vương Hồng Sển:

 CON HAY NHỜ MẸ GIỎI. – Nói về gà, thì đây là câu nhựt tụng. Có câu ví: “Chó giống cha, gà giống mẹ”; và câu khác: “Gà bền tại mái”.

Vì lẽ ấy, mái nòi, ít ai chịu bán ra. Mỗi lần gà sanh con trong bầy, lựa gà trống nuôi đã đành. Đến như gà mái, lúc còn tơ, cũng lựa rất kỹ: con nào tốt bộ thì để giống; còn lại bao nhiêu mái dư, thà nhắm mắt cho ai ăn nhậu làm gì thì làm, riêng chủ gà, không bán ra cũng không cho chác.

Lựa mái hay là một chuyện, nhưng cũng phải kén trống tài khác dòng máu, thì lứa sau dám chắc là không thua cha mẹ: theo nguyên tắc thì: “trống hay cộng với mái hữu hạng, sanh con đó là gà dòng, gà giống”.

Gà trống để giống, phần nhiều là gà ăn độ, nay vì cao niên, không ra trận mạc nữa, để giữ đòn hay, tài đá giỏi, nên cho cản mái, hay đổ mái, đúc mái, đạp mái, lấy giống lại. Cũng có khi dùng trống còn tơ vào việc ấy là vì muốn có gấp giống gà để đá kịp mùa, trống tơ ấy cũng là gà dòng, đã biết tài sức rồi. Nhưng thường lệ người nuôi gà có phương pháp ít nóng tính, vẫn chờ trống được hai ba tuổi và kén mái sung sức đúng năm mới đổ, như vậy sanh con mới chắc được “nòi” y hệt tánh nết cha mẹ.

Như đã nói, phép đúc gà quan hệ lắn. Nếu trống và mái “đồng huyết tộc” thì con đẻ ra sau này lần hồi lụn bại kém sút cha mẹ thì có, chớ không hơn. Người biết chơi gà, phần nhiều không có học nhà trường, nhưng học hỏi ngoài đời, lấy kinh nghiệm làm căn bản, cứ xét ở chỗ đối với loài người, chí những dòng giống vua chúa Á-Âu, nếu cưới gả quanh đi lộn lại cũng trong dòng họ, con cậu lấy con cô con dì, lần hồi sẽ sanh ra cháu con kém thông minh, không đần độn cũng tật nguyền, bịnh hoạn... Bởi lẽ ấy, các tay nuôi gà chọi hay giấu nhẹm gốc gác giống gà của mình dày công tuyển lựa, không mấy khi nói cho ai biết trống mái của mình nguyên ở đâu mà có.

Người chơi gà chuyên môn luôn luôn lấy kinh nghiệm làm gốc làm thầy, và bền chí không ai có. Tỷ như họ đã từng thua độ vì gà địch giỏi vỉa tối và cựa đâm nhấp nháy, thì khi đúc gà để báo thù, họ sẽ tuyển giống có tài bay cao chém dữ, trị lại đòn vỉa tối của địch thủ, - biết đá bay, mỗi lần bay mỗi lần chém, biết dùng cựa lúc xạ, nạp, lanh lẹ cao tài hơn giống gà ăn độ năm xưa, thì ắt trả thù được chắc chắn rồi, tóm lại họ nhớ kỹ cho đến đỗi nhớ con gà ăn độ nằm giỏi miếng vỉa tối thì nay họ lựa giống gà biết móc biết khều đầu gà địch không cho chun vào nách và biết đá liền liền khiến con gà kia không kịp đỡ thì lấy gì trổ ngón.

Trích sách "Kinh nghiệm nuôi gà nòi" của Việt Chương - Nguyễn Việt Tiến:

 *TẠO MÁI GỐC: Nuôi gà nòi, điều quan trọng là phải có gà nòi mái tốt, để làm mái gốc, mái nền cho mình. Mái tốt là mái ra con lì đòn lại có đòn độc, thế độc, đứng khuya (gà đòn) đá cả buổi trời vẫn không hề chạy...

Dân gian có câu: “Chó giống cha, gà giống mẹ”, có nghĩa con chó mang đặc tính di truyền của cha. Còn gà thì mang đặc tính di truyền của mẹ. Thực tế cho thấy, nếu con chó cha bẩm sinh cụt đuôi thì các bầy con của nó đa số đều cụt đuôi. Nếu chó cha là chó mực, thì bầy con của nó đa số đều là chó mực. Riêng gà nòi thì bầy con mang tính di truyền của gà mẹ, vì vậy những người nuôi gà nòi xưa nay thường chọn những gà mẹ mang đặc tính tốt để nuôi.

Muốn có một mái nòi tốt làm gà giống riêng cho mình, có nhiều cách:

1. Gặp duyên may: Như trường hợp gặp một sư kê chọn làm đệ tử, không những sốt sắng truyền nghề cho mà còn “truyền” cho gà mái gốc. Trường hợp này tuy hiếm thấy nhưng vẫn có. Tác giả cũng may mắn rơi vào trường hợp này.

Cũng có trường hợp chủ gà mái gốc phòng xa, e ngại gà bị dịch, bị toi chết tuyệt giống nên phải tìm một người đáng tin cậy, hoặc là đệ tử, hoặc là bà con xa gần của mình để nhờ nuôi vài ba gà mái... để giữ “gốc” sau này nếu cần thì bắt lại khỏi bị tuyệt diệt. Nhưng có điều hai người phải ở càng xa nhau càng tốt, ít ra cũng... vài ba tỉnh để vì “sợ đụng hàng”. Chúng tôi sẽ giải thích rõ điều này ở phần sau.

2. Do chủ mái gốc giải nghệ: Có một con mái nòi rặc giống trong tay, người nuôi gà nòi chuyên nghiệp quí nó hơn vàng, không dễ gì họ bán ra, dù trong nhà có đến vài ba chục mái! Giống mái nòi tốt này coi như một thứ gia bảo, nuôi từ đời ông truyền đến các đời cháu chắt về sau. Số gà mái thặng dư thà họ ăn thịt hoặc giết mổ thết đãi khách chứ không hề bán hoặc đổi chác vật gì cho ai.

Thế nhưng đời ông đời cha nuôi gà, quí gà, nhưng qua đời con cháu về sau do ý thích hoặc do hoàn cảnh bắt buộc họ không thể tiếp tục nuôi gà nòi nữa, thế là con mái gốc sẽ lọt vào tay người khác. Đây cũng được coi là duyên may cho những ai mới bước vào nghề mà được mua hay được tặng con gà mái nòi quí báu này.

Sở dĩ chúng tôi gọi là duyên may, vì trường hợp vừa kể trên đây tuy có nhưng hiếm thấy.

3. Lai tạo để có mái nòi tốt: Việc làm này được đa số nghệ nhân nuôi gà nòi áp dụng, và cũng cho kết quả tốt, tuy có mất nhiều thời gian và công của. Trước hết quí vị cố chọn được con gà mái nòi rặc giống về chăm lo nuôi dưỡng cho mập mạnh. Sau đó tìm một con trống đã ăn độ, mà đòn thế của nó rất vừa ý với mình, cho cản mái để lấy lứa con. Trong lứa con này, tạm gọi là F1, lựa ra một con mái có những đặc điểm tốt nhất này (chọn từ vóc dáng đến vảy...) cho cản với một trống nòi rặc giống đã ăn độ khác để ra bầy con F2. Trong bầy con F2 này ta lại lựa ra một mái đúng chuẩn rồi cản một con trống tốt khác để có bầy con F3.

Trong bầy gà con F3 này ta lựa ra vài con trống có tiêu chuẩn tốt nhất nuôi lớn cho đá để coi đòn thế có vượt trội hơn những con gà cha trước đây không. Nếu tốt hơn thì lứa F3 này có thể coi là mái gốc, mái nền. Còn nếu ngược lại, bầy trống F3 vẫn đá không ra gì, thì lại chọn gà mái con F3 có tiêu chuẩn tốt nhất cho lai tạo với một trống nòi gan lì nổi tiếng khác để có bầy con F4... Những gà con trong các lứa F1, F2, F3 không đủ chuẩn dù là gà mái cũng coi như gà thịt, đừng tiếc.

Cũng có trường hợp lai tạo đến 4 đời rồi mà gà trống đá vẫn... không lên chân thì coi như thất bại, và trở lại từ đầu với con mái khác...

Công việc này tốn rất nhiều công của, nếu không có đức tính chịu khó và kiên tâm trì chí thì không tài nào thực hiện được. Tuy công việc đòi hỏi nhiều thời gian và tốn nhiều tiền của, nhưng lại có niềm vui, nhất là khi biết chắc đã gặt hái được thành công viên mãn...

Trích sách "Cách chọn gà đá" của Vũ Hồng Anh:

 CÁCH CHỌN GIỐNG GÀ: Tục ngữ có câu: “Chó giống cha, gà giống mẹ”. Muốn có gà dữ mà nuôi ta phải cố chọn được con gà nòi mái xuất sắc để nuôi. Với những mái nòi nổi tiếng như lì đòn, đá đòn độc hiểm như song phi, sỏ, mé, hồi mã thương, khai vựa lúa… đủ tài hạ địch thủ trong một hai hiệp, thì ai có nấy nuôi, xưa nay không ai dại gì đem bán (dù với giá thật cao) hoặc cho. Họa chăng mình có mua được gà tài này, khi chủ nuôi tính bề… giải nghệ!

Xưa nay, mái nòi nổi tiếng, mỗi vùng may ra chỉ có một nhà nuôi. Hay nếu dòng họ người ta đông, thì độc quyền trong dòng họ nuôi chung với nhau, do đó mới có chuyện cả vùng nổi tiếng. Chẳng hạn như gà Cao Lãnh, hoặc “Mái râu” Bà Rịa nổi tiếng một vùng…

Muốn có mái nòi thật dữ, nếu không có cơ may gặp một sư kê nào đó thương tình nhượng lại, thì ta chỉ còn cách tự tạo mái mà nuôi.

Trước hết, phải cố chọn con mái rặc nòi, nếu cựa thì phải đúng là gà cựa, và nếu đòn thì phải rặc gà đòn. Sau đó, phải xem tướng cách có đạt yêu cầu không, kế đó xem lông, xem vảy, thấy tốt mới chọn nuôi.

Mái nòi này cho cản với trống nòi ăn độ để xem bầy con nó ra sao. Nên cho cản vài ba lứa, nếu thấy bầy con tài nghệ quá tồi, hoặc không được ưng ý lắm, thì ta nên thay mái khác… Ngược lại, nếu đúc ra vài ba lứa con mà đa số đều là chiến kê nổi tiếng thì coi như ta đã gặp may!

Có nhiều người cả đời cứ lo tuyển mái gốc, trong nhà lúc nào cũng nuôi cả chục mái của nhiều vùng khác nhau, lập ra hàng chục cuốn “gia phả” ghi chép cẩn thận, nhưng trên đầu đã hai thứ tóc mà vẫn không ưng ý được một dòng gà nào!

Vậy cách tuyển chọn một mái nòi để giống phải ra sao? Gà phải hội đủ những điều kiện gì?

Dù gà có gốc gác (gà thuộc dòng nổi tiếng) hoặc là gà ta chưa rõ xuất xứ, ta cũng nên thực hiện đúng câu: “Nhứt thủ, nhị vĩ, tam hình, tứ túc”.

Nghĩa là mặt phải lanh, cổ phải to, khỏe, đuôi cúp xuống, thân mình tròn trịa, ngực nở, lườn thẳng. Về chân, ngón phải dài, khỏe, hai hàng vảy phải đều đặn và không có những vảy xấu. Màu vảy cả hai chân phải sáng, thành ngoài úp vào thành trong. Nếu gà có những vảy quý lại càng nên chọn.

Nói cách khác, lựa gà mái để giống cũng như cách chọn gà trống để nuôi lớn đá độ vậy. Càng khắt khe với mình trong việc chọn lựa lúc đầu thì may ra sau này ta sẽ được mái tốt mà nuôi.

Xin nhắc lại, công việc tạo mái gốc không thể gấp gáp. Vấn đề này “dục tốc bất đạt”. Càng biết trì chí, càng chịu kiên tâm, chịu khó, ta càng có nhiều hy vọng sớm gặt hái được thành công!

Gà mái nòi rặc giống, trong điều kiện nuôi và chăm sóc kỹ, đến bảy tám tháng tuổi đã bắt đầu chịu trống. Nên chọn trống thật tốt về hình vóc, về xương cốt, vảy chân và nhất là có thành tích xuất sắc ở đấu trường cho cản mái. Không nên chọn trống quá tơ hoặc quá già, con nó sẽ yếu.

Lứa con đầu, kinh nghiệm cho chúng ta thấy, nên loại bỏ vì lông thường giòn, không nuôi đá được. Ta nên nuôi từ lứa gà thứ hai trở đi. Và khi thấy gà nòi mái đó ra con tốt, có tài nghề thì có thể cho đẻ đến bốn năm năm sau…

Trứng gà nòi không to, nhưng vỏ dày hơn trứng gà tàu. Gà mái nòi rặc giống mỗi lứa chỉ đẻ khoảng 7 trứng, tối đa là 8 trứng. Những mái nòi đẻ mỗi lứa trên 10 trứng là gà lai, nên loại bỏ.

Nên cho gà mẹ ấp trứng và nuôi con của nó. Với những mẹ nuôi con không giỏi, cuối ngày ta nên cho bầy gà đó ăn thêm cho đủ no.

Tài liệu sau được sưu tầm từ www.hoichoiga.com: (ganoimai)

*CÁCH CHỌN NGOẠI HÌNH GÀ TRỐNG NÒI

Tài liệu dành chung cho gà đòn và gà cựa :

- Đầu gà: đầu gà to hoặc nhỏ thì không cần thiết mấy, miễn sao đầu và cần cổ phải tương xứng với nhau, gà có cần cổ to, đầu to tương xứng thì ok nhất nó mạnh mẽ kèm với mắt lanh, sắc sảo thì number one

- Mồng gà: theo NKK thì mồng trích là nhất, kế đến là mồng dâu (nhưng nhỏ nha) là ok, nhưng mồng trích thì ngon hơn. Gà mồng trích nhỏ, nằm sát đầu nên khó lòng cắn dính mồng để tung chân đá. Mồng nhỏ, gọn thì dể tránh đòn. Các loại mồng khác thì xấu hơn: mồng 3 lá, lái,... Mồng gà là nơi dễ dính đòn (so với vùng mặt, cổ) mau ra máu, làm gà suy yếu nhanh.

- Mắt gà: có rất nhiều loại theo NKK biết gồm bạc, trắng, vàng, đỏ, thau, đen,... mắt gà cần phải to, sâu, con ngươi nhỏ, nhưng lanh lợi, mí mắt mỏng. Gà mắt thau là tốt nhất, kế đến là mắt bạc. Các loại mắt đỏ, đen thì xấu.

- Mỏ gà: ngắn, to và mảnh => dễ mổ, dễ cắn.

- Cần cổ gà: to, dài, xương cần liền lạc với nhau, không lệch vẹo, không dùng gà cần cổ nghiêng, đầu nghiêng.

- Móng gà: móng cứng chắc, đầy đủ, suông sẻ, cong.

- Chân gà: cứng cáp, chân vuông mới tốt, không được dị hình dị dạng, bước đi mới vững vàng.

- Lưng gà: lưng gà dài vừa phải nếu ngắn thì mất vẻ đồng thanh, đồng thủ so với các bộ phận khác, phần lưng phía giáp cổ phải cao hơn phía đuôi mới tốt => thế đứng giọt mưa.

- Lườn gà: lườn phải thẳng, không được cong. Cong thì dân chơi gà rờ vào ôm gà lên biết liền gọi là gà quẹo lườn => chê, không mua

- Đuôi gà: đuôi gà rất quan trọng và cần thiết, ngoài việc tạo ra vẻ đẹp còn nhiều lợi ích khác, gà ít lông đuôi rất là khó bán (nôm na gọi là beo hậu) => gà đẹp đầy đủ (hình dáng, vảy đẹp) lông đuôi ít, bán không được chơi cũng không xong => bị chê, ít đuôi gà đá sẽ bị " té ", lông đuôi như bánh lái tạo cân bằng cho gà. Lông đuôi dài thì dễ bị mưa ướt, dính đất, bị hư gảy, gà xổ đạp phải... nên khi " chinh chiến " thì cắt bớt lông.

Theo NKK có 2 loại cắt lông đuôi đẹp: hình mũi tên, vòng cung, nhưng khi cắt thì lưu ý cắt sau cân đối và đẹp.

- Ghim gà: ghim gà càng khít càng tốt, ghim gà bằng nhau, không được cái ngắn cái dài.

- Lông gà: lông gà cựa phải nhiều,càng nhiều càng tốt,lông gà phải cứng không được giòn. Lông gà thì mổi người có 1 ý thích riêng, ông này thích gà xám, ông kia thích gà ô,... Thị trường bây giờ thì từ ngày chuyển sang gà Mỹ lai gà điều xuất hiện nhiều nhất. Riêng NKK xưa rất thích gà: chuối & nhạn, ace đừng chê gà nhạn (trắng) tang tóc, thua nhé lúc trước từng nuôi con nhạn, mồng lái cho đá thuê đấy.

- Cựa gà: có nhiều loại cựa như: giao chỉ, đao độc, sừng trâu, đao dựng, nhật nguyệt,...

Dành cho ace chơi gà lâu năm mới hiểu nhiều hơn (NKK sẻ viết ở bài sau). Khi bước vào nghề chơi gà, đòi hỏi phải có lòng "đam mê", chịu khó tìm hiểu, chọn tỉ mỉ để tìm được giống gà ưng ý, gà xấu thì cứ mạnh tay mà xé khoai nhậu.

*CÁCH CHỌN GÀ NÒI MÁI TỐT:

- Tục ngữ có câu: "chó giống cha, gà giống mẹ ". Điều đó có ý nghĩa là bầy gà con sẽ ảnh hưởng mẹ rất nhiều, ảnh hưởng ở cha chỉ phần nhỏ.

- Vì vậy: để chọn gà mái nòi để nuôi làm giống rất là khó có khi để tiền mua 1 con gà mái 5-10 triệu, là chuyện thường tình ở huyện. Bỏ tiền mua không tiếc mà khổ ở đây là năn nỉ người bán sau thấy khó quá.

NKK từng nuôi 1 con gà mái xám đổ ra bầy con rất dữ, nó cầm bầy luôn mới ghê, không những nó cầm bầy, mà còn mọc cựa và gáy luôn "mới sợ" có thể do đột biến "GEN" không chừng.

- Chọn gà mái cơ bản như thế này: đầu, mồng, mắt, mỏ, cần cổ, lưng, lườn, lông, ghim... đúng chuẩn mới ok. Nói thì nói vậy thôi chứ đúng chuẩn chắc mỏi 2 con mắt quá.

- Phần đầu gà:

+ Đầu: nhỏ thon dài theo cổ (nếu đầu bằng cổ thì càng tốt).
+ Mỏ: vừa phải, không dài và to quá, cân bằng với đầu gà, nhìn thấy chắc chắn (nếu mỏ xuôi thì đuôi phải dỏng), khoé miệng rộng (khi vạch miệng gà ra thấy nó rộng).
+ Mũi: mũi gà to, cánh mũi hở.
+ Mắt: to, con ngươi nhỏ hoặc mắt ếch, sâu.
+ Mồng: mồng dâu nhỏ và dựng thẳng, không ngã sang 2 bên (mồng trích).

- Phần cổ: phải dài thích hợp với thân và có kết cấu xương chắc (bạn ôm gà, cầm phần dưới cùng cổ gà vuốt ngược lên thấy xương liền, không rời "cổ đặc" là tốt). Nếu trên cổ gà có lông phủ từ đầu xuống đến hết phần cổ thì là liên mã đề tốt.

- Mình gà:

+ Vai nở, to và xếch; 2 trái chanh to, sờ vào thấy xương có kết cấu liền, vững chắc.
+ Ngực, lườn: ngực ưỡn, lườn sâu không vẹo gà vẹo lườn thì nấu cà ri hay trộn gỏi đi.
+ Thân gà: có hình bắp chuối.
+ Cánh gà: úp chặt lấy thân gà phủ gần hết phao câu và lưng, lông cáng to dày.
+ Thế đứng: tuỳ theo các bạn chọn con gà mái đá thế gì để chọn cho phù hợp.
+ Phao câu to, sát với thân gà, trên đó lông đuôi nhiều và mọc dầy.
+ Chân gà: đùi to vừa phải phù hợp với thân gà nhìn từ trước vào thấy đùi phình ra to hơn thân.

- Xương ghim: đều, không lệch và sờ vào thấy cứng chắc,...

* Lưu ý: Gà mái nòi trung bình đẻ mỗi lứa chừng 8 trứng chọn gà mái nòi, lưu ý không nên để trùng huyết (cùng mẹ, cùng cha) cùng dòng giống.

Gà mái đẻ lứa so không nên cho ấp, (đẻ lứa so đem ấp gà con nở ra không tốt) lứa thứ 2 mới tốt, lứa so cho em bé ăn thông minh đây, hoặc luộc nhậu với rượu đế nha bà con. 

---

Mã Lại

Gà "mã lại" còn đựơc gọi là gà "mã mái", là loại gà có lông bờm và lông mã ngắn và tròn theo hình bầu dục. Gà mã lại có lông đuôi chính xoè ra như đuôi tôm và không có những cọng lông đuôi phụ hình vòng cung phủ dài trên lớp lông đuôi chính. Nguồn gốc Theo tài liệu riêng của hai hội viên của Hội Gà Nòi Việt Nam thì gà mã lại bắt nguồn từ miền Bắc Việt Nam. Theo lời kể của một vị sư kê lớn tuổi ở miền Bắc là bác Tùng Trễ thì người dân miền Bắc đã đá gà mã lại từ thời Pháp còn đô hộ Việt Nam. Chúng ta chưa có đầy đủ dữ kiện về khoảng thời gian gà mã lại được đưa vào Nam nhưng chúng ta có thể đoán rằng những sự kiện lịch sử như cuộc di cư năm 1930 của đồng bào miền Bắc vào Nam để làm nhân công trong những đồn điền cao su của Pháp ít nhiều cũng có liên hệ trong sự hiện diện của gà mã lại ở miền Nam. Một sự kiện lịch sử khác xảy ra vào năm 1954 khi đất nước Việt Nam bị chia đôi bởi hiệp định Geneva và có hàng triệu đồng bào miền Bắc di tản vào Nam cũng có thể có liên quan tới sự hiện diện của gà mã lại ở miền Nam.

Xám Mã Lại

Xám Mã Lại Những con gà mã lại có bộ lông màu xám lợt hoặc đặm đều đựơc gọi chung là xám mã lại. Các tay nuôi gà thường chuộng gà xám có bộ lông khô như câu: Nhất xám khô, nhì ô ướt. Hợp cách về màu Hiện tại thì những người chơi gà nòi ở Việt Nam chưa đặt ra một tiêu chuẩn nào về hợp cách của một con gà nòi và bộ lông của nó. Tuy nhiên, đối với những vị sư kê đã từng đá gà ở miền Nam thì sự hợp cách cũng đã được nhiều người chú ý và áp dụng. Những dữ kiện về hợp cách của màu lông sau đây là dữ kiện do một hội viên của Hội Gà Nòi Việt Nam cung cấp. Những dữ kiện này không phải là tiêu chuẩn chính thức do một cơ quan có thẩm quyền nào đặt ra mà chỉ là những dữ kiện đã từng được các vị sư kê tại miền Nam áp dụng thời trước năm 1975. Màu chân Gà chân trắng được xem là hợp cách và thượng hạng cho tất cả các màu lông ngoại trừ gà xám mã lại và ó mã lại có bộ lông màu nâu. Màu mỏ Màu mỏ phải giống màu chân nếu không thì là không hợp cách Màu mắt Gà có màu mắt trắng xanh là thượng phẩm. Gà này khôn Mắt màu trắng thường là nhất phẩm. Gà dữ Mắt màu đen là nhị phẩm. Gà hiểm Mắt màu vàng thau là tam phẩm. Gà lì Mắt màu đỏ là gà tồi. Gà này dễ bị loà ở nước khuya. Hợp cách cho gà Xám Mã Lại là: Chân vàng + mắt vàng = Hạng nhất Chân xanh + mắt trắng = Hạng nhì Chân đen + mắt trắng = Hạng ba Chân trắng = Thất cách

Ô Mã Lại Gà ô mã lại là loại gà có màu lông đen tuyền. Đây là loại gà tiêu biểu đông đảo nhất. Hợp cách của Ô Mã Lại: Chân trắng + mắt trắng = Hạng nhất Chân đen + mắt trắng = Hạng nhì Chân đen hoặc xanh + mắt vàng thau hoặc đen = Hạng ba Gà ô mã lại mà có một vài cọng lông trắng nơi cánh và đuôi (gián cánh) vẫn được xem là hợp cách. Gà ô chân trắng đựơc nhiều người ưa chuộng như câu: Gà ô chân trắng, mẹ mắng cũng mua. Gà trắng chân chì, mua chi thứ ấy.

Ô Mã Lại

Ô Bông Gà ô bông có bộ lông đen và trắng pha lẫn. Con ô bông có thân hình rắn chắc này đã từng thắng một trận thư hùng quan trọng của các danh sư. Theo lời tường thuật của một vị sư kê có mặt tại hiện trường thì đối thủ của nó là một danh kê ở miền Trung và bị nó hạ ở khoảng phút thứ bảy của hiệp một với đòn mu lưng. Khi bị đòn thì đối thủ nằm xoặc cánh dãy đành đạch trước khi chết. Hợp cách của Ô Bông: Chân trắng + mắt trắng = Hạng nhất Chân đen + mắt trắng = Hạng nhì Chân đen hoặc xanh + mắt đen = Hạng ba

Ô Bông

Ó Mã Lại Gà mã lại có bộ lông đỏ hoặc nâu đều đựơc gọi chung là Ó Mã Lại. Tuy nhiên, hợp cách của mỗi loại hơi khác nhau. Hợp cách của gà điều: Chân trắng + mắt trắng = Hạng nhất Chân vàng + mắt vàng = Hạng nhì Chân xanh + mắt xanh = Hạng ba Chân đen = Thất cách

Ó Mã Lại

Nhạn Gà mã lại màu trắng ít được ưa chuộng vì thường bị thua. Gà nhạn có chân đen được xem là thất cách.

Nhạn

---

Mã Chỉ

Gà "mã chỉ" là loại gà có lông mã (trên lưng gần đuôi) dài và nhọn. Gà mã chỉ cũng sẽ có lông bờm dài và nhọn. Cả hai thứ này đều khác với gà "mã lại". Ngoài ra, gà mã chỉ cũng sẽ có thêm lông đuôi phụ cong dài phủ trên lớp lông đuôi chính. Gà mã chỉ đựơc xem là một giống gà khác biệt với giống gà mã lại. Ngoài ra thì các tay nuôi gà còn gọi loại gà có lông mã vừa nhỏ vừa ngắn là gà "mã kim". Con gà ô này có bộ mã chỉ màu đỏ. Thường thì gà có lông mã màu đỏ cũng sẽ có lông bờm màu đỏ.

---

Mã Kim

Đây là một thí dụ về loại gà đòn miền Trung. Gà có vóc dáng cao, thế đứng ưỡn ngực, mặt mũi dữ tợn. Lông mã nằm gọn trên lưng, ngắn và nhỏ lăn tăn như kim nên còn đựơc gọi là "mã kim".

SÁCH GÀ CHÉP TAY (Sưu tầm)

**************************************************************

Sách gà chép tay

**************************************************************

Đây là một cuốn sách gà chép tay mà ban biên tập diễn đàn sưu tầm được. Nội dung bao gồm Kê kinh và một số phần khác bao gồm Ngũ Hành luận, Kê Kinh luận, Cách nuôi gà chọi và bộ sưu tập hình vẽ về vảy gà. Trong dân gian hẳn có nhiều sách gà như vậy với nội dung ít nhiều khác biệt bởi mỗi người đều có thể thêm thắt, chỉnh sửa tùy vào kinh nghiệm và hiểu biết của mình. Những sách như vầy trước đây là dạng bí truyền bởi đâu ai dại gì mà đưa cho người khác đọc để “đá” ngược lại mình!

Về nguồn gốc, bên trong có ghi “sao y theo sách đá gà của một ông chức sắc đạo Cao Đài ở tòa thánh Tân An, ngày 15-2-1960”, tuy nhiên vì nội dung được chép trên cuốn vở học sinh sản xuất năm 1993 nên chúng tôi đoán nó không phải bản sao lần đầu, mà là bản sao của bản sao, tức sao chép lẫn nhau, người này sao chép của người kia. Chỉ biết một bản đến tay của Thắng (carom), do ba của cô bạn gái trước khi xuất cảnh gửi tặng (có lẽ ổng muốn hại đời anh bạn carom nhà ta, lý do tại sao thì không rõ, chỉ biết đấy là khởi đầu của một cuộc đời sa ngã).

Chúng tôi chọn đăng một phần nội dung ngoại trừ bài Kê kinh diễn nghĩa và bộ sưu tập về vảy gà (vốn đã phổ biến). Các bài “Kê kinh luận” và “Cách nuôi gà chọi” có tham khảo và bổ sung từ một nguồn sưu tập khác là sách “Thú đá gà : kê kinh, kê kinh diễn nghĩa, cách nuôi và xem gà đá” của Huỳnh Ngọc Trảng, nhà xuất bản T.P. Hồ Chí Minh – 1990. Theo chúng tôi, tác giả Huỳnh Ngọc Trảng cũng sưu tầm được một bản sách gà chép tay lưu truyền trong dân gian, nhưng riêng phần “Kê kinh diễn nghĩa”, ông lấy từ báo Nông cổ mín đàm. Bởi vậy sách mới đăng đúng tên “Kê kinh diễn nghĩa” thay vì “Kê kinh” như trong các bản chép tay; cách gọi ngắn gọn tuy phổ biến nhưng dễ nhầm lẫn với bản gốc bằng tiếng Hán-Nôm của Phạm Công. Tác giả Huỳnh Ngọc Trảng đã nhầm lẫn khi gọi phần “phụ lục” của “Kê kinh diễn nghĩa” là... “Kê kinh”! Để tiện phân biệt, chúng tôi xin đặt lại là “Kê kinh luận”.

Bản Kê kinh trong sách gà chép tay có nhiều sai biệt so với bản gốc trên báo, nhất là phần về ngũ hành đã được sửa đổi cho đơn giản và dễ hiểu hơn (tuy nhiên, “vận tam lâm” bị bỏ qua khiến cho việc tính toán nhật thần sinh khắc không khỏi thiếu sót). Các bạn có thể tham khảo phần dưới cùng.

Kê kinh luận

"Bởi mình chẳng biết nhiều bề,
Chẳng thông sanh khắc, bất kỳ mạng chi.
Tại mình coi chẳng hay suy,
Có thua rồi trách sách gì dở thay,
Xin cho hợp cách như vầy,
Bá chiến bá thắng cách nay đã truyền.
Sách xem phải nghĩ cho tàng (tường),
Hữu trung hình ngoại rõ ràng chẳng sai.
Người hiền xem mạo biết tài,
Dở hay gì cũng bề ngoài hình dung"

Kinh kê một quyển đặt ra,
Muốn chơi gà chọi phải xem cho tường,
Mỗi trang năng thấy nên tường
Thạo quen thông tốt cho ròng mới xuê
Có chơi rồi biết mới mê
Thua không nhũn chí, ăn về tung hô.
Liều công chẳng tiếc lúa bồ,
Nâng niu triu trớn, báo cô chẳng màng.
Chỉ qua kê tướng rõ ràng,
Khá nghe cho khỏi, sai lầm chẳng xong.
Kiếm gà những kẻ chơi ròng,
Biết chọi nhiều thế lẹ làng đá đau,
Đói con, non trống chẳng màu,
Dưỡng nuôi tức tưởi đá đâu có bền.
Mỏ như se sẻ thì nên,
Đã xuôi lại vắn: cắn liền, đá lia.
Mỏ to, mỏ quặp thì chê,
Chậm, làm biếng cắn: hay bê khó lòng.
Mồng dâu, mồng chốc, mồng công,
Rờ lạnh như chết, nhỏ hòng lẹ thay,
Mồng trập, mồng trích nào hay,
Khổ qua, mồng lỗ thiệt rày chẳng nên.
Qua, trập, lỗ, lái không bền,
Trích thường đi dưới, lỗ thì hay thua.
Lỗ mũi rộng lại cho to,
Lưỡi nhỏ lại có bớt: người cho kê thần.
Khi không miệng lưỡi thúi cùng,
Ấy là gà xấu: cắn ròng, rã thây.
Ô bông, mắt ếch đá hay,
Có tàn nhan đá trúng rày anh danh.
Mắt hai sắc, lại khác hình,
Thần kê nuôi lấy, để dành chớ trao.
Mắt trắng lại đỏ lẽ bền đâu,
Nuôi chi thứ ấy lo âu nhọc lòng.
Đầu hột xoài, con mắt sâu,
Lẹ làng cắn đá, mựa hầu cổ vai.
Cổ tròn lại vắn ít gai,
Dĩa dưới trốn tránh, vỉa hay vét lòn.
Đầu gốc tre, cổ rựa tong (tong teo)
Yếu cùng chậm chạp, chẳng dùng chớ nên.
Cổ dài mà hẹp đi trên
Vai chằng đôi mới vững bền cứng gai
Ít khi có gà quý thay,
Giữ gìn của quý thiệt là chẳng sai.
Cánh ốp sát, ngang cùng dài
Nào hễ sẻ đuôi đá hoài như không.
Hai cánh giáng không đồng,
Thiệt hay đau mắt chẳng xong chớ cầu.
Cánh mặt hai mươi bảy lông,
Hai lăm cánh trái ít hòng tốt đâu.
To nách, nở hậu chẳng mầu,
Đòn thì mau giảm, đá lâu gục đầu.
Xương tròn lườn thẳng mới mầu,
Mình như bắp chuối, đuôi hầu vổng lên.
Vạch đuôi xem cánh chớ quên,
Lông đuôi lông tượng mới nên gà tài.
Gà mã đá hay lại bền,
Mã ớt, mình nhỏ, tre phì sát xuôi.
Phao câu lớn, bầu dầu đôi,
Ghim sau rít rịt, lông đuôi cho nhiều.
Đá chẳng ti, tiếp bồi theo,
Xám khô, ô ướt ấy điều gà hay.
Lườn tàu thật dễ nuôi thay,
Lườn sâu, vế chặt nào ai chẳng dùng.
Dẻo dai, gà thiệt mình gân,
Don don đá lẹ, chọi hung chẳng vừa.
Đuôi cứng ngắt đứng giọt mưa,
Ưa đá sỏ mé, lẹ thôi vô ngần.
Gối rùn, bộ đứng ngang chàng,
Ấy gà dễ cáp, coi bằng (mà) cao vai.
Hàng vảy hậu xuống cho dài,
Lớn đều khỏi cựa đá hay đá bền
Nát gối hay té chẳng nên,
Vảy độ ngang cựa chạy lên cho đầy.
Nát độ thua dễ nào sai,
Cựa đóng dưới thấp: đâm hay là thường.
Chưn hèo, chưn rắn, chưn xanh,
Chân chì, chân nghệ vảy rành lấn vô.
Vảy dày coi thể như thô,
Vảy mỏng láng ướt, cẳng cho thật tròn.
Chân vuông thì phải khai mương,
Phải được như vậy mới thường đá hay.
Kê thần vấn gối một hai,
Ăn độ tới chết chẳng cần lo chi.
Vấn ba cái kế nhằm gì,
Thứ tự sấp xuống, mới thì chẳng xong.
Vấn cán gà ấy chẳng dùng,
Vấn ngang nơi cựa cũng đồng khá khuyên.
Dặm cựa trái đâm mắt liền,
Vảy hậu mười bốn làm sao cũng bền.
Chân lông vảy chạ khá khen,
Ba hàng thẳng rẳng đều liền chẳng chê.
Chân trơn sanh sứa nhiều bề,
Mé, hầu, ngang, sỏ nào hầu dở đâu
Vấn Khâu, Vấn Xéo cũng mầu,
Vấn chậu, Phủ Địa lại hầu yêu đương.
Liên Giáp Nội thiệt hảo toàn,
Hơn Liên Giáp Ngoại rõ ràng chẳng sai.
Thân dưới cựa vảy nứt hai,
Bể biên kỵ kẽm xổ hay thường thường.
Đá độ thua chắc trăm đường,
Chớ nuôi gà ấy lọ lường về sau.
Tam Tài thiệt nhỏ mới mầu,
Dặm liền ba cái đá đau vô cùng.
Nguyệt Luân cong cựa đâm lưng,
Vảy sáo giữa cẳng, lại càng tốt xinh.
Vấn Khâu ba vảy tam tinh,
Đá đòn chúng xáng, thiệt tình dễ thương.
Bốn vấn nứt giữa Khai Vương
Vấn ba, khai giữa cho tường chữ công
Gà hay nuôi lấy mà dùng
Vấn cựa, nứt bốn đá hòng chết thay (vảy Cúc Bồn)
Ba vảy dụm trên gối hay (Lạc Mai)
Đá hầu tức sặc, ít ai dám kình
Vấn Xéo ngang cựa chớ khinh,
Thủy ba là hiện khá dành để chơi,
Cúc Bồn gần chậu vảy rời,
Bốn, năm dụm lại thiệt thời rất hay.
Yến Chậu vảy lót kín thay,
Ẩn Tinh cũng đó, đá đòn chúng la
Ác Tinh nhỏ xíu nhưng là
Hình hột tấm mẳn, cũng là quý thay.
Chân đen, chân trắng cũng hay,
Kêu là Nhựt-Nguyệt đá tài đáng mê.
Ngón giữa mười bảy vảy chê,
Đá êm lại bở, phải dè chớ nuôi.
Mười chín sắp lên hẳn hòi,
Lại thêm thắt ngón, vô hồi đá đau.
Dậm nội ngón trong cũng màu
Dậm ngoại chẳng thấy hại đâu bao giờ
Hai vảy dính áp ước mơ,
Ấy là Liên Giáp nào ngờ dở chi.
Liên Giáp nứt giữa vảy thì,
Nhựt Thần đó chút mấy khi thua tiền.
Nhơn Tự vảy chẻ cũng hên
Nứt ngoài đầu ngón giữa luôn chớ lòa
Cách ba dặm ngoại ngón bìa,
Đá bị vem mắt khi thì đui chăng.
Nhơn Tự ngón thới nên cầm,
Đá thời nó lại hay đâm, sỏ cần.
Ngón dài vảy ngắn mới dùng,
Ngón trong mười bốn, ngoài chừng mười ba,
Thới năm, sáu vảy chẳng xong
Chân tiền là vảy ngón chong lên bàn.
Vảy cho được lớn, ngay hàng,
Năng coi đều đặn, no tròn khá khen.
Ấy xem cho thạo cho quen,
Kẻo mà uổng lúa, thua tiền tốn công.
Bồng thời túc mái, kêu con
Có gan chịu đòn đá thắng tới luôn
Chân vấn sáo cũng chẳng hèn
Chân cò, cổ diệc ai khen đâu là.
Nhứt thời chụm ngón bỏ ra,
Hai thời lắc mặt, thứ ba né lồng.
Ấy gà sỏ mé hay hung,
Khá lo gìn giữ để dành lớp con.

"Nhơn Tự Nội ăn vảy Son,
Son ăn vảy Mực, Mực còn ăn Dương.
Dương ăn Nhựt Tự lẽ thường,
Nhựt ăn Công Tự cho tường chẳng sai.
Công ăn Bán Nguyệt gà tài,
Bán Nguyệt ngoài móng ăn hoài Kim Kê.
Kim Kê khẩu tự chớ khi,
Khẩu Tự lại chẳng thua chi Cúc Bồn."

Chỉ cho các sắc rõ ràng,
Đặng mà dè dặt kẻo mà chẳng an.
Ô ăn tía, tía thua vàng,
Vàng thì thua xám, tía ăn ớt ròng.
Xám ăn ớt, nhạn thua bông,
Gà đủ ngũ sắc mựa hòng sợ ai.
Tía, ô gắt, nhạn gáy dài,
Ớt, xám gáy thúc, lau thì gáy rao.
Gà bèo, gà chuối gáy khao,
Gà lai gáy quởn, chú ri gáy nhằn.
Giọng mã là thiệt tốt hơn
Thứ nhì ba dội, gáy trơn gà thường.
Mỗi canh gáy trước yêu đương,
Nội xóm ngang chạn quả tường ai qua.
Gà ô chân trắng mỏ ngà,
Lau đuôi, giáng cánh quả là linh kê.
Dở hay cho biết khen chê,
Kê thần thiệt có nhiều bề lạ thay.
Có con ngủ lại nằm dài,
Xuôi đầu, xòe cánh chân ngay dị kỳ,
Thả ra túc túc chẳng đi,
Nội vườn chẳng có gà chi dám vào,
Đạp mái thì chẳng cắn đầu,
Có con lại rượt cây cao mới kề.
Cáp gà phải lựa mọi bề,
Nếu mà sút chạn ăn về khó nuôi,
Sắc so, vảy luận đầu đuôi,
Thế thần khá sánh, thế chơi phải tường,
Một phân vảy, hai phân xương,
Đá chầu, chọi gió cáp thường thấy dai,
Đá ngang, đá sỏ khá nài,
Cao hơn gà chúng, đá rày mới nguyên.
Gà tơ chớ đá gà niên,
Gà vườn chớ đá gà trên làm gì,
Chân trơn đụng cựa ít gì,
Dầu cho vắng mấy mới khi hiểm nghèo.
Hãy còn thời vận dõi theo,
Dẫu cho hay mấy số nghèo chẳng qua.

Cách nuôi gà chọi

Đành rằng các thứ rõ thông
Dựng chan ăn độ cho rành nghề thay
Trống chấm niên lẹ lại hay
Hình như xương cẳng, xương giao đã đành
Ăn độ rồi đã thừa danh
Dưỡng nuôi cho mạnh để dành nối theo
Xám tro, vàng trụ, mái mèo
Mái râu, mái đất, mái hèo, mái xanh.
Tướng kê chọn lựa đã rành,
Cho ăn đầy đủ no cành mới xuôi.
Chơi gà nòi, chạ chớ nuôi,
Phòng gà hàng xóm tới lui chẳng mầu.
Chuồng trại sạch sẽ ráo cao,
Một trống, một mái không cho chạ vào.
Trong ngoài sạch sẽ là đầu,
Bữa nhốt, bữa thả chớ hầu có quên.
Mười ngày bèn cột ổ lên,
Cao chừng một thước, lót rơm cho đều.
Ăn tối trống mái no đều,
Lựa gút lúa sạch, trứng nhiều con sung.
Chớ rượt đuổi chạy làm lung,
Thất kinh gà hoảng, đẻ không có chừng.
Gà đẻ phải lấy bớt lần,
Để nhiều sợ bể hoặc ngừng đi chăng.
Trứng nhọn gà mái đã tường,
Trứng tròn gà trống nào hòng có sai.
Trứng nặng gà lớn xương thay,
Trứng nhỏ gà đẹt ấp thời thất công.
Trước đèn đốt rọi xem coi,
Quầng thâm chẳng thấy thiệt không có cồ.
Trứng vỏ mỏng chớ bỏ vô,
Là bữa gà đói, chó chồn rượt vây.
Gà già đẻ ít trứng thay,
Xế chiều lên ổ: con hay bao giờ.
Trứng nhỏ, chẳng đều gà so,
Lông hay giòn bể, chớ cho ấp nhiều,
Ổ lót sạch, cột chắc, treo
Để nơi khuất tịch, dễ trèo dễ lên
Chớ để gà khác gần bên,
Làm cho động đậy chẳng yên mái nằm.
Chớ để mưa tạt, dửa bầm,
Nắng đứng dọi thấu, trứng làm hầm hư.
Mỗi trưa cho mái xuống ăn
Thả xuống đi rảo, kẻo nằm mạt sanh
Đừng cho gà trống rượt dành,
Phơi lông, dúi bụi rồi lên ổ liền.
Lìa trứng lâu cũng chẳng nên,
Nếu mà lạnh ngắt, trứng bèn hư đi.
Cách chừng một khắc vị chi,
Vì gà lên ổ phải coi kỹ càng,
Nếu lấm bùn phải rửa lau,
Kẻo để nó ung, ấp càng thất công.
Ấp năm bữa xem trứng trong
Như không cồ phải toan hòng lấy đi.
Xám đen là trứng có cồ,
Mười lăm ngày nhúng lõi thời rung rinh
Còn trứng xục xịch là hư,
Chùi trứng ráo rẽ bỏ vô ổ liền,
Ấp đặng hai mươi mốt ngày
Trứng thời khẻ mỏ, nở rày cũng mau.
Trứng sát cứ gỡ chẳng sao,
Đợi gà cứng cáp, xuống vào ban trưa.
Lấy tay cạy mỏ chớ chừa,
Khỏi rút mỏ trấu, ngăn ngừa về sau.
Tấm mẳn ăn lúc ban đầu,
Nước sôi để nguội làu làu chớ quên.
Cho ăn thiếu thốn chẳng bền,
Đói con, non trống nào bền nào dai!
Bắt gà lẻ mẹ không hay,
Tự nhiên để vậy lâu ngày càng sung.
Nếu trời ướt át chớ quên,
Cho ăn khô ráo: khỏi hen, khỏi sò.
Gà sáu tháng đổ lông giò,
Biết gáy một tháng phải lo tích mồng,
Nửa tháng xổ nhấp một lần,
Đặng quen đòn đá đứng lâu đá bền.
Một nhang trở lại làm ngăn,
Ban đầu xổ ít, lần lần tăng thêm.
Gà tơ chớ xổ gà niên,
Chọi gà vừa chạn, sợ hư xương mềm.
Vỉa, khấu chớ để đá luôn,
Can ra xổ lại, phòng gà hư chăng.
Một chặp cho uống nước sơ,
Thổi hơi, đánh cán để chờ chi lâu.
Xổ rồi phải nhớ vỗ hen,
Vỏ trầu với muối cho ăn khỏi sò.
Mài ngải với rượu xức vô,
Cánh hông đầu cổ đặng cho tan bầm.
Cẳng gà cũng phải đem dầm,
Vừa tới đầu gối kẻo hòng hư chân.
Sau mười phút nhớ phơi lông,
Tắm nắng vừa phải, chớ không nướng gà.
Gặp mái chớ để theo rà,
Tối cho ăn uống theo đà mỗi đêm,
Cây lót để ngủ chớ quên,
Tránh không có gió và khô chỗ nằm.
Thục địa, cam thảo, da tây,
Nấu cho uống dặm: đá rày bền lâu.
Chớ cho đạp mái lần nào,
Kẻo đứng không vững, khuya thì run chân.
Cứt khô, ngủ chẳng giấu đầu,
Là gà sung mạnh chớ lo sợ gì.
Nếu gà đau mắt phải lo,
Lá khế non, muối cùng nhai phun vào.
Hoặc con mắt có hạt cườm,
Ốc bươu đốt, xức vậy mà rất hay.
Gà cước chậu mới khó cho,
Để dầm nước lạnh thì giò bớt sưng.
Hoặc lấy mắm nêm bó chưn,
Lâu ngày mới hết, nhớ ngưng xổ gà.
Bị trĩ: ỉa rặn không ra,
Lá mồng tơi đỏ ăn mà rất hay.
Dầu đu đủ uống hàng ngày,
Thì trơn cái ruột, bịnh rày bớt đi.
Ăn không tiêu chẳng hại gì,
Cho ăn chút muối, uống thì nước hâm.
Gà mắc gió (dùng) rau húng đâm,
Lấy mà cho uống, dầu phong xức mình.
Kỹ càng các việc đã bày,
Nếu mà làm đúng, ít khi thua người,
Bởi chỉ rõ lời cao ngoan,
Bắt vần đủ kiểu, miễn sao dễ tường,
Lời thô, tiếng tục tầm thường,
Xin người kinh sử văn chương chớ cười.

Ngũ hành sanh khắc

Tương sanh
Kim sanh thủy
Thủy sanh Mộc
Mộc sanh Hỏa
Hỏa sanh Thổ
Thổ sanh Kim

Tương khắc
Kim khắc Mộc
Mộc khắc Thổ
Thổ khắc Thủy
Thủy khắc Hỏa
Hỏa khắc Kim

Lưu ý: nếu mình sanh nó thì mình hơn nó. Ngược lại, nó bị mình khắc thì nó lại thua mình.

Tính tháng âm lịch
Tháng giêng thuộc Dần
Tháng hai thuộc Mẹo
Tháng ba thuộc Thìn
Tháng tư thuộc Tỵ
Tháng năm thuộc Ngọ
Tháng sáu thuộc Mùi
Tháng bảy thuộc Thân
Tháng tám thuộc Dậu
Tháng chín thuộc Tuất
Tháng mười thuộc Hợi
Tháng mười một thuộc Tý
Tháng chạp thuộc Sửu

Quý
Tháng 1, 2, 3 thuộc mùa Xuân hành Mộc
Tháng 4, 5, 6 thuộc mùa Hạ hành Hỏa
Tháng 7, 8, 9 thuộc mùa Thu hành Kim
Tháng 10, 11, 12 thuộc mùa Đông hành Thủy

Lưu ý: kể từ ngày 13 đến 30 trong tháng cuối của mỗi quý thuộc về Tứ Quý, hành Thổ.

Mùa Xuân
Mộc vượng Xám
Hỏa tướng Điều
Kim ưu Nhạn
Thổ tù Vàng
Thủy tử Ô

Mùa Hạ
Hỏa vượng Điều
Thổ tướng Vàng
Mộc ưu Xám
Thủy tù Ô
Kim tử Nhạn

Mùa Thu
Kim vượng Nhạn
Thủy tướng Ô
Thổ ưu Vàng
Hỏa tù Điều
Mộc tử Xám

Mùa Đông
Thủy vượng Ô
Mộc tướng Xám
Kim ưu Nhạn
Thổ tù Vàng
Hỏa tử Điều

Giải thích
Xuân: Mộc vượng, Hỏa tướng, Kim ưu, Thổ tù, Thủy tử.

Vượng, ưu, tù, tử có tánh cách khác nhau. Vượng và tướng đều thạnh mà vượng thì có phần hơn (vì chánh mùa). Ưu, tù, tử đều suy mà ưu còn khá hơn tù, tử (chữ tử: chết là suy nhất).

Mộc: Xám chánh mùa thạnh hơn Điều (Tía): Hỏa vì Mộc sanh Hỏa, nếu Xám mã và cánh xám mà có lộn mã đỏ cũng tốt vì đỏ thuộc Hỏa, hai sắc đều thạnh cả. Còn Điều mã đỏ, cánh đen, sắc đen thuộc Thủy: suy. Điều có sắc thạnh lẫn sắc suy.

Như vậy, Xám đá với Điều, Xám có phần lấn về sắc là được một phần hơn. Nếu vây vi tốt hơn thì nhất định Xám sẽ thắng. Thế là Xám hơn Điều đó là so sắc thạnh với nhau.

Dưới đây là so sắc suy với nhau:

Kim ưu Nhạn
Thổ tù Vàng
Thủy tử Ô

Trong ba sắc trên Ô là sắc suy nhất, nếu Vàng đá với Ô thì sắc Vàng sẽ khá hơn Ô. Hơn nữa Thổ khắc Thủy thì Vàng sẽ thắng Ô. Đó là nói về mùa, còn lấy nhật thần mà suy thì cũng thêm phần thắng theo phương cách áp dụng như sau:

Thí dụ: mùa Xuân, Ô suy mà đá nhằm ngày Thổ thì càng xấu vì ngày ấy khắc Thổ thì càng xấu hơn, khắc Thủy nếu bằng chạn, độ kém bằng nhau thì Ô phải thua. Nhiều khi Ô đang thắng mà nhằm ngày khắc khiến bị xui bay mỏ, đui mắt cho đến khi thủ huề hoặc thua ngược. Cứ theo các phương thức nói trên về mùa, sắc cũng như về nhật thần mà suy nghiệm để áp dụng cho những trường hợp khác thì chắc thắng nhiều hơn bại.

ĐẠO KÊ DIỄN NGHĨA

PHÉP XEM VẢY

Tài liệu sau đây được trích ra từ một quyển sách mượn ở thư viện, (quên mất tựa)

Gà chọi khi đá địch thủ cần có bộ giò. Bộ giò có lượt vây bên ngoài. Theo những tay thạo chơi gà, bộ vảy rất ảnh hửng tới con gà, hay nói đúng hơn tới sự chiến đấu của nó.

Màu sắc chân gà ăn theo bộ vảy, và bộ vảy này có đủ màu sắc, đen, hồng, xanh, trắng, đỏ, vàng. Mấy màu này nổi lên để phân biệt, chứ thật ra không phải những màu gà có những vảy sắc hòn toàn đúng với những màu sắc thiên nhiên này, gọi là đen nhưng chỉ là màu chì, gọi là trắng nhưng chỉ màu phơn phớt trắng.

Ðã có màu sắc, nhưng bộ vảy, theo sự khám phá của giới chơi gà, có rất lắm kỳ hình, nhiều bộ vảy có đường nét giống như những chữ nho. Qua những kỳ hình, những tay chơi gà đã đoán tướng gà như các thầy tướng xem tướng tay vậy. Những con gà được gọi là linh kê hoặc thần kê thường có những vảy chân đặc biệt.

Những loại vảy được phân biệt theo nghệ thuật chọi gà:

1. Vảy rồng: Vảy trông như vảy trên mình rồng
2. Vảy hàm long: Những chiếc vảy trông như hàm rồng
3. Vảy giao long: Những chiếc vảy giao nhau từng đôi một như hai vảy rồng giao nhau
4. Vảy lưỡng long: Từng hai cặp một giao nhau như bốn vảy rồng giao nhau
5. Vảy bán nguyệt: Mỗi chiếc vảy giống như nửa mặt trăng
6. Vảy nguyệt cung: Mỗi chiếc vảy trông như một mặt trăng tròn
7. Vảy tam tinh: Những hàng vảy xếp như ba ngôi sao một
8. Vảy khai vương: Mỗi chiếc vảy trông như chữ vương
9. Vảy nhật thần: Mỗi chiếc vảy trông như chữ thần
10. Vảy linh khẩu: Mỗi chiếc vảy trông như chữ khẩu..

11. Vảy linh chủ: Mỗi chiếc vảy trông như chữ chủ

12. Vảy triết quế: Mỗi chiếc vảy trông như chữ quế bị gãy
13. Vảy công tự: Mỗi chiếc vảy trông như chữ công..

14. Vảy sổ nội: Vảy nhỏ nằm liền ngay trên hoặc dưới cựa
15. Vảy đệm: Vảy trông từa tựa như mặt chiếc đệm
16. Vảy vuông: Vảy hình vuông
17. Vảy vân sáo: Vảy giống như vảy chim sáo
18. Vảy vân khâu: Mỗi chiếc vảy giống như chiếc khâu vàng đeo tay
19. Vảy hai hàng trơn: Chân gà có hai hàng vảy từ trên xuống dưới
20. Vảy huyền châm: Giữa hai hàng vảy trơn có thêm hàng vảy nằm giữa
21. Vảy dép: Vảy ở dưới bàn chân, vảy loại này thật hiếm.
22.Vảy án nhãn: Vảy nằm ngang cựa, khi đôi gà chọi nhau, vảy này thường đâm vào mắt địch
23. Vảy xà cốt: Hàng vảy trông giống như bộ xương khô của con rắn
24. Vảy yến son: Những chiếc vảy hồng ẩn khuất dưới chân, nơi trên bốn ngón, khi gà co chân lên cuốn chân xuống mới thấy được.
25. Vảy vòng móng: Loại vảy nhỏ ở dưới gối, bị lông gối phủ lên khi vạch lông gối mới thấy được
26. Vảy độc đao: vảy giống như một thanh đao
27. Vảy song đao: Vảy giống như hai cây đao
28. Vảy tam tài: ba vảy liền nhau
29. Vảy tứ vi: Bốn vảy đấu đầu
30. Vảy bát nhân tự: Vảy ở tám ngón chân đều có chữ nhân..

31. Vảy công hậu: Hàng vảy ở phía sau chân.

Mộng Lang - ganoi.com/Tàng Kinh Các 

Ba hàng sát chậu

Bản phủ

Bích biên

Huỳnh kiều

Liệt bái

Giao long

Vấn sáo